Cuộc sống tốt nhất mà chúng ta có thể sống là gì? Làm thế nào chúng ta có thể đối phó với bất cứ điều gì vũ trụ ném vào chúng ta và vẫn tiếp tục phát triển? Triết lý Khắc kỷ Hy Lạp-La Mã cổ đại giải thích rằng mặc dù chúng ta không phải lúc nào cũng có thể kiểm soát được các sự kiện ảnh hưởng đến chúng ta, nhưng chúng ta có thể kiểm soát được cách chúng ta tiếp cận mọi thứ.

Bắt đầu từ thất bại với câu chuyện của Zeno đến Khởi nguồn của Chủ nghĩa Khắc kỷ

Bạn bị mắc kẹt cách xa quê nhà hàng ngàn dặm, không tiền bạc hay tài sản. Trong hoàn cảnh này, hầu hết mọi người sẽ tuyệt vọng và nguyền rủa số phận tồi tệ của mình. Nhưng với Zeno xứ Cyprus, điều đó trở thành nền tảng cho công trình và di sản cuộc đời ông. Từng là một thương nhân giàu có, Zeno mất tất cả khi gặp nạn ở Athens vào khoảng năm 300 TCN.

Không còn nhiều lựa chọn, ông lang thang vào một tiệm sách, bị cuốn hút khi đọc về Socrates, và bắt đầu học hỏi từ các triết gia nổi tiếng của thành phố. Khi Zeno bắt đầu dạy học trò của mình, ông đã khởi xướng triết lý được biết đến với tên gọi "Chủ nghĩa Khắc kỷ" (Stoicism), với những bài học về đức hạnh, lòng bao dung và sự tự kiểm soát. Những giá trị này đã truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ lãnh đạo và nhà tư tưởng.

Tinh thần điềm tĩnh: Ý nghĩa thực sự của Khắc kỷ

Tên gọi "Khắc kỷ" đến từ "Stoa Poikile", một hành lang công cộng nơi Zeno và các học trò thường gặp gỡ để thảo luận. Ngày nay, chúng ta hay dùng từ "stoic" để chỉ những người bình tĩnh, không bị ảnh hưởng bởi cảm xúc. Tuy nhiên, triết lý Khắc kỷ ban đầu không chỉ là một thái độ, mà còn là cách sống.

Luật của vũ trụ và sự điều chỉnh bản thân thuận theo tự nhiên

Người theo Chủ nghĩa Khắc kỷ tin rằng mọi thứ đều hoạt động theo một chuỗi nguyên nhân và kết quả (luật nhân quả), tạo thành một cấu trúc hợp lý của vũ trụ, được gọi là logos. Dù chúng ta không thể kiểm soát những sự kiện xảy đến, chúng ta có thể kiểm soát cách đối mặt với chúng. Thay vì mơ về một xã hội lý tưởng, người theo Khắc kỷ cố gắng cải thiện bản thân qua bốn đức tính chính: trí tuệ thực tiễn (practical wisdom ), chừng mực/tiết độ (temperance), công bằng (justice), và dũng cảm (courage).

Bốn đức tính cốt lõi:

1. Trí tuệ thực tiễn: Khả năng xử lý các tình huống phức tạp một cách logic, thông minh và bình tĩnh.
2. Chừng mực/tiết độ: Tự kiềm chế và sống cân bằng trong mọi khía cạnh.
3. Công bằng: Đối xử công bằng với người khác, ngay cả khi họ sai trái.
4. Dũng cảm: Đối mặt với thử thách hàng ngày bằng sự rõ ràng và chính trực.

Triết lý sống vị tha, không phải vị kỷ

Seneca, một trong những triết gia Khắc kỷ nổi tiếng, từng viết: “Đôi khi, chỉ để sống thôi đã là một hành động dũng cảm.” Tuy tập trung vào cải thiện bản thân, nhưng Chủ nghĩa Khắc kỷ không phải là một triết lý ích kỷ. Seneca từng kêu gọi đối xử nhân đạo với nô lệ, vì chúng ta đều chung một nhân tính.

Marcus Aurelius và Nelson Mandela: Những lãnh đạo Khắc kỷ

Chủ nghĩa Khắc kỷ cũng không khuyến khích sự thụ động. Ý tưởng là chỉ những người đã tu dưỡng đức hạnh và tự kiểm soát bản thân mới có thể mang lại thay đổi tích cực cho người khác. Một trong những tác giả nổi tiếng nhất của Khắc kỷ cũng là một trong những hoàng đế vĩ đại nhất của La Mã - Marcus Aurelius. Trong 19 năm trị vì, triết lý Khắc kỷ đã giúp ông lãnh đạo đế chế vượt qua hai cuộc chiến lớn và đối mặt với nỗi đau mất con cái. Hàng thế kỷ sau, những trang nhật ký của Marcus đã trở thành nguồn động lực cho Nelson Mandela trong 27 năm tù đày trong cuộc đấu tranh vì bình đẳng chủng tộc ở Nam Phi.

Sau khi được tự do và giành chiến thắng, Mandela nhấn mạnh đến hòa bình và hòa giải, tin rằng dù quá khứ bất công không thể thay đổi, nhưng hiện tại có thể giúp đối mặt và xây dựng một tương lai công bằng hơn.

Ảnh hưởng của Stoicism đến ngày nay

Chủ nghĩa Khắc kỷ từng là một trường phái triết học chính thống trong nhiều thế kỷ ở Hy Lạp và La Mã. Mặc dù trường phái này dần mờ nhạt như một tổ chức chính thức, nhưng tầm ảnh hưởng của nó vẫn tiếp tục đến ngày nay. Các nhà thần học Cơ Đốc như Thomas Aquinas đã ngưỡng mộ và tiếp thu triết lý về đức hạnh của Khắc kỷ. Đồng thời, có sự tương đồng giữa "ataraxia" (trạng thái tinh thần bình yên của Khắc kỷ) và khái niệm "Nirvana" (tranquility of mind - sự tĩnh lặng của tâm trí) trong Phật giáo.

Chủ nghĩa Khắc kỷ và tâm lý học hiện đại

Một trong những triết gia Khắc kỷ có ảnh hưởng nhất là Epictetus, người từng nói rằng đau khổ không xuất phát từ những sự kiện trong cuộc sống, mà từ cách chúng ta đánh giá về chúng.

Ý tưởng này đã có tiếng vang mạnh mẽ với tâm lý học hiện đại và phong trào tự giúp bản thân. Ví dụ, "liệu pháp hành vi cảm xúc hợp lý" (REBT - Rational Emotive Behavioral Therapy) tập trung vào việc thay đổi các thái độ tiêu cực mà con người hình thành về hoàn cảnh sống.

Một ví dụ khác là "liệu pháp ý nghĩa cuộc sống" của Viktor Frankl, dựa trên nguyên tắc Khắc kỷ rằng chúng ta có thể sử dụng ý chí để tạo ra ý nghĩa cho cuộc sống, ngay cả trong những hoàn cảnh khó khăn nhất.

Kết luận

Trong thời đại VUCA, nơi mà sự bất định và thay đổi không ngừng diễn ra, Chủ nghĩa Khắc kỷ và trạng thái bình yên trong tâm trí đóng vai trò quan trọng trong việc giúp giới trẻ đối mặt với cuộc sống. Bằng cách chấp nhận những gì không thể thay đổi, tập trung vào cải thiện bản thân, và giữ cho tâm trí yên bình, chúng ta có thể tìm thấy sự ổn định giữa những biến động của thế giới.

Winly Nguyễn